Bokashi kompostu

Zekiye ERGÜN

Bokashi, Japonca’da fermante olmuş organik madde, yani aslında bir çeşit turşu demektir. Bu aslında bir ön kompostlama işlemidir. Yani, organik maddenin görüntüsü fazla değişmez ancak iç yapısında büyük değişim olur. Bokashi yönteminin inceliklerini bilim insanı, fermantasyon uzmanı  Dr. Kayhan Yalçı'dan öğreneceğiz.

Faydalı mikroorganizmalar var mı? Biz onları nasıl kullanıyoruz?

Elbette var ve iyi ki de varlar! Faydalı mikroorganizmalar olmasaydı, evimizde ekmek, yoğurt, peynir, turşu, boza, kefir, yapmak mümkün olmazdı. Vitaminler, antibiyotikler, antioksidanlar, bazı enzimler dahil yaşamımızda çeşitli şekillerde kullandığımız pek çok faydalı bileşiğin üretiminde de rol oynuyorlar. Faydalı mikroorganizmalar dostumuzdur ve milyonlarca yıl önce soğuyan ama hala yaşamak için uygun olmayan bu dünyayı hidrojen sülfür gibi zararlı gazlardan temizleyerek biz insanlar için yaşanabilir hale getirdiler.

Bokashi kompost ne demek açıklar mısınız?

Bokashi, Japonca’da fermante olmuş organik madde, yani aslında bir çeşit turşu demektir. Bu aslında bir ön kompostlama işlemidir. Yani, organik maddenin görüntüsü fazla değişmez ancak iç yapısında büyük değişim olur. Hümik asit ve laktik asit gibi organik asitler oluşur ve organik maddenin toprakta parçalanmasına asıl dirençli olan selüloz, hemiselüloz ve ligninden imal edilmiş hücre duvarları yıkılır ve kolayca parçalanacak hale gelir. Bokashi kompostu, toprakla buluşturduğunuzda, birkaç hafta içinde kolayca toprakta parçalanarak toprağın yapısına geçip humus haline gelir.

Yöntem olarak diğer kompostlama yöntemlerinden farkları nelerdir?

1 - Bokashi kompostu, fermantasyon prensibine dayanır. Geleneksel kompost yöntemi oksidasyon olayıdır ve yığın altüst edilerek ya da borulama ile havalandırılmalıdır.

2 - Fermantasyon, yeniden varoluş prosesi iken, oksidasyon yanma, yani yıkım prosesidir ve yakma ile (örneğin, hayvan dışkıları tarlada yanmaya bırakıldığında) aslında yüksek sıcaklıklarda (50 C derece üzerinde) yakılarak kompost yapıldığında kompostun enerjisinin büyük kısmını atmosfere ısı olarak kaybederiz ama Bokashi yönteminde organik maddenin enerjisinin neredeyse tamamı kompostta kalır. 

3 - Bu sebeple, Bokashi daha düşük sıcaklıklarda (30-45 C derece) üretildiğinden  kompost daha yüksek enerjilidir.

4 - Sıcak kompost yapım sürecinde bir hayli yüksek su, karbon ve azot kaybı söz konusuyken, Bokashi’de bu kayıplar yok denecek kadar azdır. 

5 - Nispeten daha kısa sürede komposta dönüşür.

6 - Bokashi kompost, bitkiler ve toprak ekolojisi için çok faydalı fermantasyon bileşikleri içerir. 

Hangi malzemeleri kullanabiliriz?

Bokashi kompost üretiminde her türlü organik atık kullanılabilir. Ben, “Organik bir maddenin parçası olan ve büyüyebilen her şey organiktir” diyorum. Mesela ağaç veya tavuk; yaprak veya tavuk tüyü ya da tavuk dışkısı hep organiktir.

Burada Bokashi yönteminde bahsetmemiz gereken önemli bir avantaj daha vardır. Geleneksel sıcak kompost yönteminde karbon/azot oranını C/N= 25-30 olacak şekilde iyi ayarlamanız gerekir yoksa ısınma olmaz. Halbuki Bokashi kompost yönteminde bu o kadar önemli değildir, çünkü zaten ısınması gerekmiyor; oksidasyon değil, fermantasyon yapıyoruz. Bu yüzden her türlü organik madde kullanılabilir ancak tabii ki mümkün olduğunca fazla çeşit malzeme kullanmakta fayda vardır.

Şimdi bazı çiftçilerin “Yığın ısınmadan yabancı bitki tohumlarını ve patojenleri nasıl öldüreceğiz” dediklerini duyar gibi oluyorum. Bokashi kompostta turşulaşma olduğu için, kompostlama (turşulaşma) sırasında yabancı bitki tohumlarının üzerindeki zar hasar görür ve tohum yeşermez. Ayrıca, faydalı mikroorganizmaların içindeki laktik asit bakterileri son derece sterilize edicidir ve patojenleri yok eder.    

Kullanılmayacak olanlar nelerdir?

Hemen hemen her türlü organik maddeyi koyabiliriz. Çiğ veya pişmiş sebzeler, et, balık, süt ürünleri, yemek atıkları, limon kabukları, bahçe atıkları, organik sanayi atıkları  vb. aklınıza gelen organik esaslı her şey kullanılabilir. Bir tek atıkların çok sulu olmasına ve olabildiğince taze olmasına, küflenmiş olmamasına dikkat edilmeli.

Nasıl bir düzenek gerekiyor? Altta biriken suyu nerelerde kullanabiliriz?

Aslında belli bir düzenek gerekmiyor. Bir kova içinde ya da bir kutu içinde veya bir torba içinde de yapılabilir. Yeter ki:

a - Organik maddenin havayla temasını kesin.

b - Yığına faydalı mikroorganizma aşılayın

c - Çıkan sıvıyı ortamdan uzaklaştırın ya da ortamda serbest sıvı olarak kalmasını önleyin.

Bu kadar basit. Bu işlemleri kolaylaştırmak için evlerde üretime yönelik, içinde serbest sıvıyı ayıracak bir ayracı ve altında musluğu olan kovalar satılmaktadır. En kolayı bu kovalarda üretimdir. Ancak, hiç ayraç ve musluk olmadan ve aslında hiç kova da olmadan sadece toprak üstünde bir yığın oluşturup üzeri koyu renkli hava geçirmeyen bir örtüyle örtülerek de üretilebilir. Bazıları, yabani fermantasyonla da Bokashi üretebilir ancak bu daha uzun bir süreç alır ve uzmanlık işidir. Apartman dairelerinde musluklu kovaları; köylerde, tarlalarda ve bahçelerde ise toprakta yığın yaparak veya geçirgen olmayan bir torbada üretimi öneririm.

Bokashi’den çıkan sıvıyı, suyla seyrelterek bitki yetiştirmede veya seyreltmeden tuvalet ve banyoların giderlerine dökerek kötü kokuları önlemede kullanabilirsiniz. 

Talaş veya kepek gibi malzeme neden gerekli?

Aslında mutlaka gerekli değil. Ama kullanırsanız işiniz daha kolaylaşır. Bu malzemeleri kullanmamızın sebebi, ortama faydalı mikroorganizma aşılamaktır. Aynı işi kahve posası atıkları, atık gazete parçaları veya bol bulabildiğiniz ve kolayınıza gelen başka bir taşıyıcı organik madde ile veya sadece sıvı mikroorganizma spreyleyerek de yapabilirsiniz. Ama yığının nem miktarının yüzde 40-50 civarında kalmasına dikkat ederek tabii ki.

Bokashi serumu satılıyor veya evde yapanlar var. Serum ile ne sağlanıyor?

Bokashi serumu, ortama laktik asit bakterisi sağlar. Faydalı mikroorganizmalar çok çeşitlidir. Laktik asit bakterisi bunlardan sadece biridir ama tabii ki önemlidir. Kompost yapanlar, kendileri yaptıkları için serum kullanmayı tercih ediyorlar ancak piyasada satılan hazır ürünler de var.

Burada dikkat edilmesi gereken, hazır ürün alacaksanız, sadece laktik asit bakterisi değil, maya çeşitleri ve fototrofik bakteri de içermesi gerekir. Bu 3 mikroorganizmanın birlikte kullanılması tarım ve toprak açısından çok önemlidir. Önümüzdeki aylarda yayınlanacak Kompost kitabımda bu konuyu daha detaylı anlattım. Eğer ticari olarak büyük çapta Bokashi kompost yapmayı düşünüyorsanız, püf noktalar için lütfen bizimle temasa geçiniz.

Yanlış giden bir şey varsa nasıl anlarız ve ne yapmalıyız?

En önemli gösterge kokudur. Bokashi kompostta oksidasyon olmadığı için zararlı gazlar üretilmez; bunun yerine yukarda belirttiğim faydalı bileşikler üretilir ve turşu gibi kokar.

Eğer kovanızda veya Bokashi yığınınızda kötü koku varsa bir şeyler yanlış gidiyor demektir. Ama endişe etmeye gerek yok, biraz daha fazla faydalı mikroorganizma taşıyan kepek, talaş veya benzeri karbonlu madde eklerseniz, kötü kokular gidecek, işler yoluna girecektir. Eğer aşırı sıvıdan ötürü kötü koku varsa, sadece kuru organik madde ilavesi kokuyu önlemede yeterli olacaktır. 

Ne kadar süre sonra toprakla buluşturabiliriz?

Bu size bağlı. Bu yüzden insanlar iki kova kullanıyorlar. Normalde kovaları dolduktan sonra 2-4 hafta ellemeden fermantasyona bırakıp sonra toprakla buluşturuyorlar. Ama bu süre daha da uzatılabilir. Tamamen size bağlı.

Elde ettiğimiz ürün nedir ve üzerine ne zaman bitki dikebiliriz?

Elde edilen ürünün adı Bokashi komposttur ama organik maddenin görünümü değişmemiş sadece mikroyapısı değişmiştir ve yeni faydalı bileşikler eklenmiştir. Asitliği biraz yüksektir (pH: 4-5 civarı). Ama endişe etmeye gerek yoktur çünkü toprakla buluşur buluşmaz kısa sürede pH dengelenir ve normalde 2 hafta sonra üzerine dikim yapılabilir. Hemen dikim yapmak istiyorsanız, fidelerin kökleri Bokashi komposta değmemelidir. 

Bokashi de dönüşümün daha kısa sürede gerçekleşmesi, her tür organik maddenin kullanılması, evin içinde bile yapılması büyük avantaj.  Verdiğiniz bilgiler için teşekkür ediyor, çıkacak kitabınızı merakla bekliyoruz.