Toplumsal olaylar, siyasi krizler veya protestolar sırasında milyonlarca insanın haberleşme ve bilgi alma özgürlüğünü doğrudan etkileyen bant daraltma uygulaması, son olarak İBB Başkanı Ekrem İmamoğlu'nun gözaltına alındığı iddialarının ardından sosyal medyada yaşanan yavaşlamalarla bir kez daha gündeme geldi. Özellikle Twitter (X), Facebook ve Instagram gibi platformlarda kullanıcılar, "İnternetim çekiyor ama siteler açılmıyor", "Fotoğraflar ve videolar yüklenmiyor" gibi şikayetlerde bulunurken, bu durumun arkasındaki nedenin, yetkili kurumlar tarafından uygulanan bir "bant daraltması" olduğu iddia edildi. Peki, bir internet sitesini tamamen engellemeden, onu fiilen kullanılamaz hale getiren bu dijital sansür yöntemi tam olarak nedir ve nasıl işler?
Bant daraltma nedir?
Bant daraltma (İngilizce: bandwidth throttling), en basit tanımıyla, bir internet sitesine veya online hizmete giden veri akış hızının, internet servis sağlayıcıları (İSS) tarafından kasıtlı olarak yavaşlatılması işlemidir. Bu uygulama, bir sitenin tamamen kapatılması (erişim engeli) gibi bir durum değildir. Kullanıcılar teorik olarak siteye giriş yapabilirler, ancak veri akışı o kadar yavaşlatılır ki, sitenin içeriği (metinler, görseller, videolar) ya çok geç yüklenir ya da hiç yüklenemez. Bu durum, siteyi pratik olarak kullanılamaz hale getirir.
İnterneti bir otoyola, verileri ise bu otoyoldaki araçlara benzetebiliriz. Bant genişliği (bandwidth), bu otoyolun şerit sayısıdır. Şerit sayısı ne kadar fazlaysa, aynı anda o kadar çok araç (veri) sorunsuzca akabilir. Bant daraltma ise, bu otoyolun şerit sayısının, örneğin altı şeritten tek şeride düşürülmesi gibidir. Araçlar hala otoyola girebilir, ancak trafik sıkışır, her şey yavaşlar ve hedefe ulaşmak neredeyse imkansız hale gelir.
İnternete erişim sınırlaması nasıl getiriliyor?
Türkiye'de ve dünyada bant daraltma uygulaması, genellikle yasal bir dayanağa göre ve ulusal güvenlik, kamu düzeni gibi gerekçelerle, Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu (BTK) gibi düzenleyici kurumların kararıyla uygulanır. BTK, aldığı bir kararı ülkedeki tüm internet servis sağlayıcılarına (Turkcell, Türk Telekom, Vodafone vb.) tebliğ eder. İnternet servis sağlayıcıları da, bu karar doğrultusunda, kendi ağ altyapıları üzerinden belirli bir internet sitesine veya uygulamaya giden veri trafiğinin hızını teknik olarak sınırlar.
Bu sınırlama, genellikle hedef sitenin IP adreslerine veya alan adına yönelik olarak yapılır. Servis sağlayıcılar, ağlarındaki yönlendiriciler (router) ve anahtarlar (switch) aracılığıyla, hedeflenen siteye giden ve oradan gelen veri paketlerinin (data packets) akış hızını düşürürler. Örneğin, normalde saniyede 100 megabit (Mbps) hızla akması gereken veri trafiği, saniyede 1 megabit'e veya daha düşük bir seviyeye indirilir. Bu da, kullanıcıların ilgili siteye erişiminde ciddi yavaşlamalara ve zaman aşımlarına (timeout) neden olur.
Bant daraltmanın sonuçları nelerdir?
Bant daraltma uygulamasının en bariz sonucu, hedeflenen platformun fiilen işlevsiz kalmasıdır. Kullanıcılar, sosyal medya akışlarını yenileyemez, fotoğraf ve video gibi yüksek hacimli içerikleri yükleyemez veya görüntüleyemez, canlı yayınları izleyemez ve anlık mesajlaşma uygulamalarında iletişim kurmakta zorlanır. Bu durum, özellikle kriz anlarında halkın doğru bilgiye ulaşmasını ve birbiriyle iletişim kurmasını engellediği için, ifade ve haberleşme özgürlüğüne yönelik ciddi bir müdahale olarak kabul edilir.
Ayrıca, bu tür uygulamalar, dijital ekonomiye de zarar verir. Sosyal medya üzerinden ticaret yapan küçük işletmeler, içerik üreticileri ve dijital reklamcılık sektörü, bu tür kesintilerden doğrudan olumsuz etkilenir. Uluslararası yatırımcılar ve teknoloji şirketleri nezdinde de ülkenin internet özgürlükleri karnesini zayıflatan bir faktör olarak görülür.
Kullanıcılar ne yapabilir? VPN bir çözüm mü?
Bant daraltması uygulandığında, kullanıcılar genellikle alternatif yöntemlere başvurur. Bu yöntemlerin başında, Sanal Özel Ağ (VPN) kullanımı gelir. Bir VPN, kullanıcının internet trafiğini şifreleyerek, farklı bir ülkedeki bir sunucu üzerinden internete çıkmasını sağlar. Bu sayede, kullanıcının internet servis sağlayıcısı, trafiğin hangi siteye gittiğini tam olarak göremez ve yerel olarak uygulanan bant daraltma kısıtlaması bir ölçüde aşılabilir. Ancak, yetkili kurumların VPN servislerine erişimi de engellemesi veya yavaşlatması mümkündür.
Sonuç olarak bant daraltma, dijital çağın en etkili ve en tartışmalı sansür yöntemlerinden biridir. Bir siteyi tamamen kapatmanın yaratacağı hukuki ve siyasi tepkiden kaçınırken, o siteyi fiilen erişilmez kılarak istenen amaca ulaşmayı sağlar. Ancak bu durum, temel hak ve özgürlükler, dijital ekonomi ve demokratik toplum düzeni açısından ciddi riskler ve endişeler barındırmaktadır.
