Türkiye'nin gelecekteki iş gücü potansiyelini ve nesillerin donanımını ölçen kritik bir rapor ilk kez kamuoyuyla paylaşıldı. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Dünya Bankası metodolojisiyle hazırlanan ve bugünün çocuklarının 18 yaşına geldiklerinde sahip olacakları potansiyeli ortaya koyan "İl Seviyesinde Beşeri Sermaye Endeksi, 2021-2023" bültenini yayımladı. Ülke için bir ilk olan bu il bazlı çalışma, Türkiye'nin sosyal ve ekonomik geleceğine dair hem umut verici hem de endişe yaratan önemli ipuçları sunuyor. Rapor, bir çocuğun hayatta kalma olasılığı, alacağı sağlık hizmetlerinin kalitesi ve erişeceği eğitim seviyesi gibi üç temel bileşeni analiz ederek iller arasında devasa farklar olduğunu ortaya koydu. Endeksin 1'e yaklaşması, o bölgede doğan bir çocuğun tam potansiyeline ulaşarak üretken bir birey olacağını simgelerken, 0'a yaklaşması ise potansiyelin çeşitli engellerle boşa harcandığını gösteriyor. Bu kapsamlı analiz, Türkiye'nin bölgesel kalkınmışlık haritasını yeniden çizerken, politika yapıcılar için de acil eylem planları gerektiren alanları işaret ediyor.
Ege'nin incisi izmir üst sıralarda
Türkiye'nin üçüncü büyük metropolü olan İzmir, beşeri sermaye endeksinde ilk 5'te yer almasa da üst sıralardaki güçlü konumunu koruyor. TÜİK tarafından yayımlanan haritaya göre İzmir, 0,708 ile 0,743 arasındaki endeks değeriyle ülkenin ikinci en yüksek performans grubunda yer aldı. Bu skor, Ege'nin incisini Türkiye ortalaması olan 0,690'ın belirgin şekilde üzerine taşıyor ve onu ülkenin liderler grubuna yakın bir noktada konumlandırıyor. Raporda endeks değeri en çok artan veya azalan iller arasında adı geçmeyen İzmir'in, 2021-2023 döneminde istikrarlı bir performans sergilediği anlaşılıyor. Şehrin köklü eğitim kurumları, gelişmiş sağlık altyapısı ve yüksek yaşam kalitesi, bu başarının temel direklerini oluşturuyor. İzmir'in bu konumu, büyükşehirlerin beşeri sermaye gelişimindeki lokomotif rolünü bir kez daha teyit ederken, zirvedeki illerle arasındaki farkı kapatmak için atılacak adımların önemini de vurguluyor.
Türkiye genelinde endeks düşüşe geçti
TÜİK tarafından açıklanan verilere göre, Türkiye'nin genel beşeri sermaye endeksi 2023 yılında bir önceki yıla göre %0,9'luk bir düşüşle 0,690 seviyesine geriledi. 2021 yılında 0,693 olan endeks, 2022'de küçük bir artışla 0,696'ya yükselmişti; ancak 2023'teki bu gerileme, özellikle eğitim alanındaki zayıflamalardan kaynaklanıyor. Endeksin alt bileşenleri incelendiğinde, tablonun nedenleri daha net ortaya çıkıyor. 2022'ye kıyasla 2023'te sağlık bileşeninde %0,2'lik sınırlı bir artışla 0,966 değerine ulaşılırken, 5 yaş altı hayatta kalma oranını gösteren bileşen %0,3 azalarak 0,985'e düştü. Ancak genel düşüşün ana motoru, %0,8'lik kayda değer bir azalmayla 0,725'e gerileyen eğitim bileşeni oldu. Bu durum, Türkiye'de doğan bir çocuğun gelecekteki üretkenliğini belirleyen en önemli faktörlerden biri olan eğitim kalitesi ve erişiminde yaşanan sorunların altını çiziyor. Ülke genelindeki bu negatif seyir, geleceğin iş gücü kalitesine yönelik potansiyel risklere işaret ederken, ulusal politikaların bu alana daha fazla odaklanması gerektiğini gösteriyor.
Avrupa birliği ortalamasının uzağındayız
Türkiye'nin beşeri sermaye performansı, Avrupa Birliği (AB) ile kıyaslandığında aradaki fark dikkat çekici boyutlara ulaşıyor. Dünya Bankası'nın 2020 yılı verilerine göre, 27 üyeli AB ülkelerinin endeks ortalaması 0,730 olarak kaydedildi. Türkiye'nin 2021 yılındaki 0,693 olan değeri, AB ortalamasının oldukça altında kaldığını teyit ediyor. AB içerisinde zirvede yer alan ülkeler, insan odaklı politikalara yaptıkları yatırımların karşılığını alıyor. Finlandiya 0,796'lık skoruyla listenin en başında yer alırken, onu 0,795 ile İsveç ve 0,793 ile İrlanda gibi refah seviyesi yüksek ülkeler takip ediyor. Bu ülkelerdeki yüksek skorlar, kaliteli ve erişilebilir sağlık hizmetleri ile fırsat eşitliğine dayalı güçlü eğitim sistemlerinin bir sonucu olarak görülüyor. Listenin diğer ucunda ise 0,584 ile Romanya ve 0,614 ile Bulgaristan gibi ülkeler bulunuyor. Türkiye'nin bu sıralamada AB'nin en düşük performans gösteren üyelerinden Slovakya (0,665) gibi ülkelerin üzerinde yer almasına rağmen, birliğin genel ortalamasına ulaşmak için katetmesi gereken mesafenin uzun olduğu açıkça görülüyor.
Zirvenin yeni sahibi çanakkale oldu
Türkiye'nin il bazındaki beşeri sermaye haritası, bölgesel kalkınmışlık farklarını çarpıcı bir şekilde ortaya koydu. 2023 yılı verilerine göre, 0,781'lik endeks değeriyle Çanakkale, Türkiye'nin lideri olarak öne çıktı. Bu başarı, ildeki çocukların ve gençlerin hem eğitim hem de sağlık olanakları açısından ülkenin geri kalanına kıyasla ne kadar avantajlı bir konumda olduğunu gösteriyor. Çanakkale'yi zirve yarışında 0,761 ile turizm cenneti Antalya, 0,756 ile Erzincan, 0,755 ile bir öğrenci kenti olan Eskişehir ve 0,749 ile Rize izledi. Bu beş ilin ortak özelliği, sosyoekonomik göstergelerle birlikte eğitim ve sağlık altyapılarının da güçlü olması olarak yorumlanıyor. Özellikle Çanakkale'nin sadece zirvede yer almakla kalmayıp, aynı zamanda son iki yılda endeksini en çok artıran il olması, sürdürülebilir bir başarıya işaret ediyor. Listenin üst sıralarındaki bu iller, diğer bölgeler için bir başarı modeli teşkil ederken, Türkiye'nin batısı ile doğusu arasındaki beşeri sermaye uçurumunun ne kadar derin olduğunu da gözler önüne seriyor.
Listenin son sırasında doğu ve güneydoğu illeri yer aldı
Endeksin parlak yüzü batı ve güney illeriyken, madalyonun diğer yüzünde ise Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerindeki illerin dramatik tablosu yer alıyor. 2023 yılında beşeri sermaye endeksinin en düşük olduğu il, 0,599 değeriyle Şırnak oldu. Bu skor, Şırnak'ta doğan bir çocuğun potansiyelinin yaklaşık %40'ını sağlık ve eğitimdeki yetersizlikler nedeniyle kaybedebileceği anlamına geliyor. Şırnak'ı endeksin en alt sıralarında sırasıyla Ağrı, Şanlıurfa, Gümüşhane ve Muş takip etti. Bu illerdeki düşük skorlar, çocukların nitelikli eğitime erişimindeki zorluklar, sağlık altyapısındaki eksiklikler ve genel sosyoekonomik koşulların bir yansıması olarak değerlendiriliyor. Türkiye ortalaması olan 0,690'ın oldukça altında kalan bu iller ile zirvedeki Çanakkale (0,781) arasındaki 0,182'lik puan farkı, ülkedeki fırsat eşitsizliğinin endişe verici boyutunu ortaya koyuyor. Bu derin uçurum, bölgesel kalkınma politikalarının merkezine beşeri sermaye yatırımının konulmasının ne kadar acil ve hayati olduğunu bir kez daha kanıtlıyor.
Depremin vurduğu iller endekste adeta çakıldı
TÜİK verilerinde en trajik sonuç, 2021-2023 yılları arasındaki değişimi gösteren bölümde ortaya çıktı. 6 Şubat 2023 depremlerinden en çok etkilenen iller, beşeri sermaye endeksinde adeta bir çöküş yaşadı. Bu dönemde endeksin en sert düştüğü il, 0,066 puanlık rekor bir kayıpla Hatay oldu. Onu 0,059 puanlık düşüşle Adıyaman ve 0,048 puanlık düşüşle felaketin merkez üssü Kahramanmaraş izledi. Yıkılan okullar, kullanılamaz hale gelen hastaneler, yaşanan kitlesel göçler ve travmalar, bu illerdeki çocukların ve gençlerin geleceğe dair potansiyelini derinden sarstı. Bu rakamlar, depremin sadece fiziksel bir yıkım değil, aynı zamanda nesiller boyu sürecek bir beşeri sermaye kaybı yarattığını istatistiksel olarak belgeliyor. Aynı dönemde düşüş yaşayan diğer iller ise 0,024 puanla Manisa ve 0,022 puanla yine depremden etkilenen Malatya oldu. Bu veriler, afet sonrası yeniden inşa süreçlerinde sadece binaların değil, aynı zamanda eğitim ve sağlık altyapısının da acilen ayağa kaldırılmasının kritik önem taşıdığını gösteriyor.
Çanakkale ve uşak'tan büyük sıçrama
Karanlık tablonun içinde umut ışığı yakan iller de oldu. 2021-2023 döneminde beşeri sermaye endeksini en çok artıran il, aynı zamanda 2023'ün lideri olan Çanakkale oldu. Çanakkale, endeks değerini 0,026 puan artırarak hem zirveye yerleşti hem de gelişimde liderliği üstlendi. Bu istikrarlı başarıyı, 0,022 puanlık artışla Ege'nin parlayan yıldızı Uşak takip etti. Uşak'ın ardından 0,017 puanlık artışla Siirt, Antalya ve Erzincan geldi. Bu illerin kaydettiği ilerleme, doğru politikalar ve yerel yatırımlarla beşeri sermaye potansiyelinin kısa sürede bile artırılabileceğini gösteren somut örnekler olarak öne çıkıyor. Özellikle Siirt gibi Doğu Anadolu Bölgesi'nden bir ilin en çok artış gösterenler listesinde yer alması, bölgesel eşitsizliklerin aşılabileceğine dair önemli bir sinyal veriyor. Bu başarı hikayeleri, endeksin alt sıralarında yer alan diğer iller için de bir yol haritası sunma potansiyeli taşıyor. TÜİK, konuyla ilgili bir sonraki haber bültenini Eylül 2028'de yayımlayacağını duyurdu. Bu tarih, atılacak adımların sonuçlarını görmek için kritik bir zaman dilimi olacak.
