Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş sürecinde askeri, diplomatik ve siyasal alanda belirleyici roller üstlenen, Cumhuriyet tarihinin en uzun soluklu devlet adamlarından İsmet İnönü, vefatının 52’nci yılında saygı ve özlemle anılıyor. Kurtuluş Savaşı’ndan Lozan’a, tek partili dönemden çok partili hayata geçişe kadar uzanan geniş bir zaman diliminde devlet yönetiminde söz sahibi olan İnönü, Türkiye’nin en kritik eşiklerinde sorumluluk almış bir isim olarak tarihteki yerini koruyor.
İzmir’den başlayan yolculuk
İsmet İnönü, 24 Eylül 1884’te İzmir’de dünyaya geldi. Babası, Malatya’ya yerleşmiş Kürümoğulları ailesinden Reşit Bey; annesi ise Bulgaristan’ın Deliorman bölgesinden Cevriye Hanım’dı. Çocukluk yılları, Osmanlı İmparatorluğu’nun çözülme dönemine denk gelen İnönü, disiplinli kişiliğini ve görev bilincini erken yaşlarda edindi.
Askeri eğitim hayatı boyunca üstün başarı gösteren İnönü, Sivas Askeri Rüştiyesi’ni bitirdikten sonra Topçu Harbiyesinden 1903’te, Harp Akademisinden ise 1906’da birincilikle mezun oldu. Bu başarılar, onun Osmanlı ordusunda hızla yükselmesinin önünü açtı.
Cephelerde geçen yıllar
Birinci Dünya Savaşı sırasında Başkomutanlık Karargâhı’nda Harekat Şubesi Müdürlüğü yapan İsmet İnönü, 1914’te yarbaylığa, 1915’te ise albaylığa yükseldi. Trakya, Doğu ve Suriye cephelerinde çeşitli kolordu komutanlıkları üstlendi. Bu dönemde Mustafa Kemal Atatürk ile yolları kesişti; iki isim arasında sadece bir silah arkadaşlığı değil, ömür boyu sürecek bir dostluk ve kader ortaklığı da başladı.
Mondros Mütarekesi günlerinde İstanbul’a dönen İnönü, Harbiye Nezareti Müsteşarlığı görevini yürüttü. Ancak işgal yıllarında İstanbul’da kalmayı tercih etmeyerek Anadolu’da filizlenen direnişe katıldı.
Milli Mücadele’nin kilit isimlerinden biri
İnönü, Mustafa Kemal Paşa’nın en yakın çalışma arkadaşlarından biri olarak Milli Mücadele’ye katıldı ve Ankara’ya geçerek Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde görev aldı. Düzenli ordunun kurulmasında etkin rol oynadı.
Batı Cephesi Komutanı olarak Birinci ve İkinci İnönü Muharebeleri’ni kazanan İsmet İnönü, bu zaferlerle yalnızca askeri başarı elde etmekle kalmadı; Ankara Hükümeti’nin hem iç politikada hem de uluslararası alanda meşruiyetini güçlendirdi. Mustafa Kemal Paşa’nın kendisine gönderdiği, “Siz orada yalnız düşmanı değil, milletin makûs talihini de yendiniz” sözleri, bu dönemin en çarpıcı ifadeleri arasında yer aldı.
Lozan’da verilen diplomasi mücadelesi
Sakarya Meydan Muharebesi ve Büyük Taarruz’un ardından İsmet İnönü, Mudanya Ateşkesi görüşmelerinde Türkiye’yi temsil etti. 1922’de Dışişleri Bakanı olarak atanan İnönü, Cumhuriyet tarihinin en kritik diplomatik sürecinde, Lozan Barış Konferansı’nda Türk heyetinin başkanı olarak görev aldı.
Lozan’da sergilediği kararlı tutumla Türkiye’nin bağımsızlığını ve egemenliğini uluslararası alanda tescil ettiren İnönü, konferans sırasında söylediği, “Çok ızdırap çektik, çok kan akıttık; bütün medeni milletler gibi hürriyet ve bağımsızlık istiyoruz” sözleriyle hafızalara kazındı. 24 Temmuz 1923’te imzalanan Lozan Antlaşması, onun diplomasi tarihindeki en büyük başarısı olarak kabul edildi.
Cumhuriyet hükümetleri ve reform yılları
Cumhuriyet’in ilanından sonra ilk hükümeti kuran İsmet İnönü, uzun yıllar başbakanlık yaptı. Aynı zamanda Cumhuriyet Halk Partisi Genel Başkan Vekilliği görevini üstlendi. 1934’te Soyadı Kanunu’nun kabul edilmesiyle Atatürk tarafından kendisine “İnönü” soyadı verildi.
Bu dönemde hukuk, eğitim ve devlet yönetimi alanlarında gerçekleştirilen reformların uygulanmasında kilit rol oynadı. Cumhuriyet’in kurumsallaşması sürecinde, devlet aklını temsil eden isimlerin başında geldi.
Cumhurbaşkanlığı ve savaş yılları
Atatürk’ün vefatının ardından 11 Kasım 1938’de TBMM tarafından Türkiye Cumhuriyeti’nin ikinci cumhurbaşkanı seçilen İsmet İnönü’nün görev süresi, İkinci Dünya Savaşı gibi küresel bir felaketin gölgesinde geçti. İnönü, izlediği denge ve diplomasi politikasıyla Türkiye’yi savaşın yıkımından uzak tutmayı başardı.
Bu süreçte çok yönlü bir dış politika izleyen İnönü, aynı zamanda Türkiye’nin çok partili demokratik hayata geçişini sağladı. Bu adım, Cumhuriyet tarihinde yeni bir dönemin başlangıcı oldu.
Muhalefet liderliği ve siyasi mücadele
Cumhurbaşkanlığının ardından siyasetten çekilmeyen İnönü, CHP Genel Başkanı ve muhalefet lideri olarak aktif siyaset yürüttü. 27 Mayıs sonrasında kurulan koalisyon hükümetlerinde başbakanlık yaptı. CHP’de “ortanın solu” hareketini başlatarak partinin siyasal kimliğini dönüştürdü.
1972’de parti içi mücadeleler sonucunda genel başkanlıktan ayrılan İnönü, senatör olarak TBMM’de görev almaya devam etti.
Kültür, sanat ve düşünce dünyasına katkıları
İsmet İnönü, yalnızca asker ve siyasetçi kimliğiyle değil, kültür ve sanat alanına verdiği destekle de öne çıktı. Çok sesli müziğin gelişimi, konservatuvarların güçlendirilmesi, orkestraların desteklenmesi onun döneminde devlet politikası haline geldi. Bu yaklaşım, Türkiye’nin kültürel modernleşme sürecinde önemli bir yer tuttu.
Anıtkabir’de ebedi istirahat
İsmet İnönü, 25 Aralık 1973’te bir haftalık rahatsızlığın ardından hayatını kaybetti. Devlet töreniyle uğurlanan naaşı, Anıtkabir’e defnedildi. Aradan geçen 52 yıla rağmen İnönü, Türkiye Cumhuriyeti tarihinin en etkili ve tartışılan figürlerinden biri olmaya devam ediyor.
