Hazırlayan/ Recai Şeyhoğlu
İki kez gittim İran’a. İkisinde de onbeşer gün kaldım. Khoy, Tebriz, Isfahan, Şiraz, Tahran, Meşhed, Nişabur, Erdebil, Urmiye gibi şehirlerinde bulundum.
İran’ın tarihini, coğrafyasını, kültürünü ve insanını iyi belledim diyebilirim.
Tadı damağımda kalan bir ülke. Beni ne Varşova ne Sofya ne Paris ne de Venedik etkiledi İran kadar… Öyle önemsedim ve benimsedim ki kitabını bile yazdım: Renkler Ülkesi İran ( Favori Yayınları – Ankara/ 2018)
Tebrizli, Erdebilli, Tahranlı, Khoylu dostlarım bile var.
Yazdığım kitapları okuyan Arsalan Fasihi adında bir çevirmen arkadaşımla da sürekli yazışmakta, bir şeyler paylaşmaktayız her daim.
Şiire düşkün bir halk
Gördüğüm 30’u aşkın ülkede İranlılar kadar şiire düşkün Batılılara rastlamadım. Çoluk çocuk, genç yaşlı herkes şiir okuyor İran toprağında. Düşünebiliyor musunuz ‘Şairler Mezarlığı' bile var bu ülkede. Tebriz’e yolunuz düşerse mutlaka görün orayı, ünlü şair Şehriyar’ın müzeye dönüştürülen evini de… Şehriyar’ın oğlu Hadi ile arkadaş olduk.
Şiirin, felsefenin, resmin, heykelin, mimarinin, el sanatlarının ve müzeciliğin ne denli gelişmiş olduğunu ben İran’da yaşayarak öğrendim.
Kitabevlerinde Marks, Lenin, Atatürk, Mao, Orhan Pamuk, Aziz Nesin, Orhan Kemal, Elif Şafak, Enis Batur kitaplarının Farsçasına tanık olunca İranlıları hep kucaklayasım geldi doğrusu. Kitabevleri burada birer mabet! Binlerce kitabın yer aldığı bir mabet…
Çok okuyorlar. Gençler olsun, mollalar olsun kütüphanelerde kitap ve dergilerle iç içeler…
Karşıyaka’da Aziz Nesin şöyle demişti yıllar önce: ‘Beni en çok okuyanlar İranlılar’
Ben, buna tanık olanlardanım.
Bizi çok seviyorlar. İbrahim Tatlıses’e bayılıyorlar. Fırsatını bulunca da Van, Erzurum, Antalya ve İstanbul’a da tatil yapmaya geliyorlar. Bostanlı ve Karşıyaka’da da çok sayıda İranlı'nın yaşadığını biliyorum.
Konuksever ülke
Her şeyden önce kültürlüler, centilmenler, saygılılar. Gerek kadınların gerekse de erkeklerin çok bakımlı olduklarını söylersek bu abartı olmaz. Giyim kuşam satan mağazaların vitrinlerine bakarsanız bunu farkedebilirsiniz. Her butik, kadın iç çamaşırlarıyla zenginleştirmiş vitrinlerini. Özellikle de kadınların sosyal yaşamda etkin rol aldıklarını ve makyaja olan ilgilerini her gezgin bilir. Kadınlar, yüzde 24-30 oranında mecliste yer alıyor. Dünya kozmetik sanayisi İran’a çalışıyor adeta... Şeriatla yönetilen bir ülkede kadınların çok şık giyinebilecekleri ve hayatın her alanında varlıklarını hissettirebilecekleri hiç aklıma gelmezdi doğrusu. İran kadınlarının çok güzel olduklarını da söylemeliyim bu arada.
İranlı kadın, evlendiğinde kocasının soyadını almıyor. Biliyor muydunuz?
Kadın cinayeti mi… O yabanilik yok bu ülkede. Küçük çocuk evlilikleri için vaaz veren madrabazlar da…
En başta gelen özelliklerinden birisi de konukseverlikleri… Merhaba dediğiniz her İranlının sizi evine yemek yemeye davet edeceğinden endişeniz olmasın. Diyelim ki kayboldunuz. Biri, sizi otelinize kadar götürüp bırakacaktır. Bundan emin olun.
Selamlaşırken mi ? Hiçbir kişi ‘Selamünaleyküm’ diye selam vermiyor. ‘Selaaam’ diyor kısaca. Şiir okur gibi…
Ticari yaşam çok canlı. Kemeraltı’ndaki esnaf; Tebriz, Tahran ,Şiraz, Isfahan ya da Meşhed’teki çarşıları görse çatlar herhalde. Alışveriş çılgınlığı yaşanıyor İran’da.
Bir park olacak da orada bir edebiyatçının heykeli olmayacak ha... Mümkünü yok!
İran, bir heykel cenneti! Floransa ve Üsküp’ten farksız…
Nevroz; ( Nevruz) İranlılar için gezmek-dolaşmak-türbe ziyaretleri demek. Noruz diyorlar adına. Sakın ola ki Nevroz’da İran’a gideyim dersiniz. Sokakta kalırsınız. Otellerde tek bir oda bile bulamazsınız. Türbeleri müzeleri ziyaret eden Farslar ve Azeriler, türbelerden sonra da Firdevsi’yi, Hafız’ı, Ömer Hayyam’ı, Sadi’yi ziyaret ediyorlar. Türbeler ilk sırada, şairler ikinci…
Çok kültürlü İran
İran adı, Sanskritçe ‘Aryan’ sözcüğünden geliyor.
M.Ö. 6. Yüzyıldan 1935 yılına kadar Pers İmparatorluğu, Gajarlar döneminde de İran olarak anılmaya başlanmış olan yeşil-beyaz-kırmızı bayraklı bu ülke, 1979’dan bu yana da İran İslam Cumhuriyeti olarak anılmakta.…
Bayraklarındaki renkler; barışın, dini inancın ve şehitlerin simgesi oluyor. İran toprağında bayrak, ulu orta her yere asılmıyor. Kırışık, rengi solmuş, yıpranmış tek bir bayrak göremiyorsunuz.
32 eyaleti bulunuyor. 1.645.000 kilometrekare yüzölçümü ile dünyanın 18. büyük ülkesi.
82 milyon nüfuslu İran, dünyanın ikinci büyük doğalgaz rezervine sahip. Petrol rezervinde ise dünya üçüncüsü.
İran’da Hıristiyanlık-Musevilik-Zerdüştlük resmen tanınmış… Şura Meclisinde 1 ve 1’den fazla üye ile temsil edilme hakkına sahipler.
Nüfusun yüzde 60’ını Farslar oluşturuyor. Ülkenin resmi dili Farsça.
Farsçanın yanı sıra her etnik grubun dili de ikinci lisan olarak öğretiliyor. Lurca, Kürtçe, Azeri Türkçesi, Beluçça, Arapça.
Her dilin kendini geliştirmesi, bu topraklarda devlet politikası olmuş.
2 milyon Türkmen, 1 milyon Afşar-Halaç-Hamse-Boyarahmet-Karagözlü-Agariçe Türkleri ve Kaşgai, 4,5 milyon Kürt, 3 milyon Arap, 2 milyon Beluci, 200 bin Ermeni, 100 bin Zerdüşt, 100 bin Hindu-Sih, 35 bin Musevi, 20 bin Süryani’nin yaşadığı İran’da az sayıda da Manikeist, Asur, İsmaili, Yezidi, Marduki, Monofizist ve Gnostikler gibi etnik ve dini azınlıklar da bulunuyor.
Dillere ve dinlere hoşgörülü olan İranlıların Dini lideri Hamaney, ikinci evlilik yapmayı düşünenlere ise hoşgörüsüz. Diyor ki; ‘Benim kurumumda çalışıp ta ikinci evliliği düşünenler hemen istifa etsin!’
Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani ise bambaşka… Yıllar önce rejim nedeniyle ülkesini terkedip Amerika’ya yerleşen İranlı matematik bilgini Prof. Meryem Mirzakhani, kanserden öldüğünde Ruhani, İranlıları instagram hesabından yas tutmaya çağırmıştı. Hemşehrisinin ölümünden duyduğu üzüntüyü ve acıyı paylaşmıştı o günlerde…
Amerikan emperyalizmine boyun eğmeyen İranlıların her iki lideri de dünyaya insanlık dersi veriyor adeta.
Ülkenin resmi dini İslâm, mezhebi Şiilik ya da Caferilik. Yüzde 90’ı Şii Müslüman, yüzde 8’i Sünni Müslüman, yüzde 2’si de Zerdüşt, Sabi, Hindu, Yezidi, Yahudi ve Hıristiyan.
Müzik ve şiirsiz olmaz
Bilmem biliyor muydunuz… İran’da zincir market uygulaması yok. Furuşgah denilen dükkanların cenneti bu ülke.. Küçük esnaf ve özellikle furuşgahlar devlet tarafından korunuyor. Tekellere ezdirilmiyor.
Devlet, son derece saygılı vatandaşına… Örneğin, hastanelerin ve okulların bulunduğu bölgelerde ezanın sesi çok kısık… Yaşlılar, hastalar ve bebeler rahatsız olmasın diye yüksek sesle okunmuyor ezan… Ezan denilince… İran’da ezan günde üç vakit okunuyor.
Şiraz’da akşam vakti bir camiye gitmiştim. Bir köşede gençler sohbet ediyor, çay içiyorlardı. Karşı tarafta da kadınlar, genç kızlar… Aralarında da bir paravan…
Sorduğumda, aldığım yanıt şöyleydi: ‘Burası Allah’ın evi. Tabii ki muhabbet edeceğiz, tabii ki birlikte çay içip vakit geçireceğiz abi.’
Eğlenceyi ve gezmeyi çok seviyor Farslar. Müzik, olmazsa olmazları… Tahran gecelerimde tanık oldum buna… Çayhanelerde şarkı söyleyen gruplara eşlik eden çok sayıda yabancılar da çıkmıştı karşıma…
Türbe ve cami önlerinde sabahın erken saatlerinde kahvaltı yapan öyle çok aile gördüm ki…
Aile denince… İran’da aile kutsal. Sinemaya birlikte gidiyorlar. Piknikte birlikteler. Sokaklarda da çoluk çocuğa rastlamıyorsunuz. Çocuklar sahipsiz değil anlayacağınız. Ne tamirci çocuk ne dilenen ne de su satan çocuk var…
Sokaklarda/caddelerde bulunmayan bir başka canlı türü de kedi ve köpek… Bir ayda tek bir kedi- köpek görmedim İran’da. Sebebini de öğrenebilmiş değilim…
Dilenci de göremedim hiç. Özellikle de Tebriz’de tek bir dilenci göremezmişsiniz. Dört gün gözlemledim Tebriz sokak ve caddelerini, dedikleri doğruymuş.
İranlı; Bülent Demirdurak ve Farhad Shakib Pilehroud’un dediği gibi biraz Müslüman, biraz Pers, biraz da Batılı. Alkol satışı yok ama İranlı aslında alkolsever… Nereden biliyorsun diyeceksiniz… Biliyorum işte! Devlet, Ermenilere kendi gereksinmeleri olan şarabı üretmelerine izin veriyor.
Şehitler Tertemiz
İran şehirlerinde dikkat çeken bir güzellik; restoranların, pastanelerin, kitabevlerinin, parkların, müzelerin birer kimya laboratuvarı gibi pırıl pırıllığı… Toz toprakla karşılaşmadım dersem bu abartı olmaz. Parasız tuvaletler, parasız telefon şarj cihazları ve çok ucuz şerbetler…
Tertemiz giyimli mollalarla fotoğraf çektirmek istediğimde bana ‘Merci’ diyen, ‘Thanks' diyen güleryüzlü din adamlarının ‘Yardıma ihtiyacın var mı?’ sözlerini unutamıyorum.
Yıllar önce ‘Türkiye İran olmayacak!’ diye sloganlar atmıştım Uğur Mumcu katledildiğinde. Birileri bize düşman olarak İran’ı gösteriyor gibiydi o günlerde. Onlarla dalaşmamızı istiyorlardı belli ki…
Bir ay yaşadığım İran topraklarında bize düşman ne tek bir İranlıyla karşılaştım ne de bizdeki Sivas Canyakımındaki gibi çember sakallı yobaz kılıklı birilerine… İranlı; barışsever, anti emperyalist, kültürlü, kitapsever… Doğumuzda ama bizden çok daha Batılı!
‘Bürokratların ve teknokratların din adamlarıyla iktidar çekişmesi içinde olduğu karmakarışık bir oligarşi’ tanımını da gözardı etmiyorum İran’ı mercek altına aldığımda.
Zaman zaman bu çekişme kendisini gösteriyor sanki…
İranlılar, konuşmayı çok seviyor. Aşk derecesinde! Şiirsiz yapamıyor.
Birbirlerine olan saygıyı ise hiç ihmal etmiyorlar.
Binyılların ürünü olan bir kültürün çocukları onlar…
Fahrad Shakib'in söyleşisi
Kuşadası Kuakmer’de (KEGEV-Kuşadası Eğitim ve Geliştirme Vakfı'nın Kuşadası F.Özel Arabul Kültür Merkezi) İran konulu bir gösteri ve söyleşinin yapılacağını öğrenince Ada’ya gitmek farz oldu. Bir buçuk yıl önce de ben anlatmıştım İran’ı Kuakmer’de. Hatta çok sayıda kadın, rehberliklerini yapıp kendilerini İran’a götürmemi rica etmişlerdi benden.
Hem onları görmek hem de profesyonel rehber Fahrad Shakib ile tanışmak için Kuşadası’ndaydım.
Kuakmer, Ada’da kültür ve sanatın önemli bir adresi. Hem kültür merkezi hem de kent müzesi… Sayın Şefik Sözer, Zerrin Bağcıvan, Eylem ve Çiğdem Hanımlı kadrosuyla son yıllarda önemli etkinliklere imza attılar.
Çoğunluğu, 29 Şubat-1 Mart tarihleri arasındaki İran gezisine katılacak olanların katıldığı bir etkinlikti bu söyleşi. Bu nedenle rehber, görülecek şehirlerle ve türbelerle ilgili ayrıntılı bilgi vermedi. Tahran, Şiraz, Persepolis (Taht-ı Cemşid), Pasargadae,Yezd, Isfahan, Abyanef, Kum’u görsellerle tanıtıp kısa bilgiler vermekle yetindi.
Alevilerin ‘Eline, diline, beline sahip çık’ diye belledikleri bir kültürleri vardır ya…
Zerdüştlerinki ise şöyleymiş: ‘Doğruyu düşün, doğruyu söyle, doğruyu yap!’
Fahrad dostumuzdan öğrenmiş olduk bunu da.
Yanılmıyorsam Sümer Atasözü de buna benzer bir şey. ‘Doğruyu biliyorsan, öğret!’
Güleryüzlü, çok bilgili, Türkçe/ İtalyanca/ Fransızca tur rehberliği ve tur operatörlüğü yapan Fahrad, baba tarafından Erdebilli. Tahran doğumlu olup Tahran’da turizmcilik yapmakta.
Güneybatı Asya’nın güller diyarı, renkler ülkesi, dillerin ve dinlerin özgürce yaşadığı, kültürün beşiği İran’ı görmek; Ömer Hayyam, Attar, Firdevsi, Hafız, Sadi, Şehriyar gibi yüzlerce şairiyle tanışmak istiyorsanız pek de gecikmeyin.
Akaryakıta zam gelince ayağa kalkan, ülkesinin içişlerine burnunu sokan birileri olunca seferberlik ilan etmiş gibi meydanları dolduran Farsiler ve Azeriler sizi bekliyor.
İran, hiç de anlattıkları gibi değilmiş diyeceksiniz. Gördükten sonra…
